Świadome rodzicielstwo, to źródło szczęścia rodziców i dziecka, a władza rodzicielska to?
Co konkretnie oznacza pojęcie „świadome rodzicielstwo”, a co „władza rodzicielska”?
Rodzicielstwo według słownika to bycie rodzicem – ojcem lub matką. Natomiast moja definicja świadomego rodzicielstwa jest następująca: świadome rodzicielstwo to swobodne, przemyślane na podstawie zdobytej wiedzy, zaplanowane spłodzenie (posiadanie) dziecka, a następnie zapewnienie mu opieki i bezpieczeństwa, prawidłowego rozwoju, dobrego wychowania i odpowiedniego wykształcenia do jego pełnoletności
Jak z mojej definicji wynika, na świadome rodzicielstwo składają się kolejno następujące po sobie etapy działań obojga partnerów związku miłosnego, małżeńskiego lub stałego partnerskiego:
– zdobycie niezbędnej wiedzy o rodzicielstwie (byciu ojcem lub matką) oraz o dziecku,
– przemyślenie tej wiedzy oraz wspólne z partnerem zaplanowanie i podjęcie decyzji o posiadaniu dziecka,
– okres ciąży, macierzyństwa i „tacierzyństwa” rodziców,
– zapewnienie dziecku opieki i bezpieczeństwa,
– dobre wychowanie dziecka,
– odpowiednie wykształcenie dziecka.
Zwracam uwagę, że moja definicja świadomego rodzicielstwa jest znacznie szersza, niż przyjmuje się powszechnie, nawet w niektórych polskich przepisach ustawowych, jak na przykład w ustawie z 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. W tym akcie główną uwagę zwraca się na pierwszy okres poczęcia i życia dziecka. Ja zakres pojęciowy rodzicielstwa rozszerzam także na dalszy okres rodzicielstwa do pełnoletności dziecka, obejmując takie działania rodzicielskie, jak opieka, bezpieczeństwo, prawidłowy rozwój, wychowanie i wykształcenie.
Ze względu na cel naszych rozważań w niniejszej książce, a w szczególności najważniejsze wartości na drodze człowieka do prawdziwego szczęścia, z tych trzech zagadnień dotyczących zakresu świadomego rodzicielstwa w tym rozdziale od razu przejdę do kwestii wychowania, w tym wykształcenia dziecka. Tematy opieki i bezpieczeństwa oraz prawidłowego rozwoju dziecka będę omawiał w dalszej części tego rozdziału oraz w rozdziale „O rodzinie” i w podrozdziale dotyczącym zdrowia.
Z prawnego punktu widzenia pojęcie „świadome rodzicielstwo” określane jest jako „władza rodzicielska”. Pojęcie władzy rodzicielskiej jest adekwatne do pełnego rozumienia i równoległego stosowania z pojęciem świadomego rodzicielstwa do naszych rozważań. Z tą różnicą, o której pisałem wyżej – świadome rodzicielstwo rozpoczyna się od planowania posiadania dziecka jako jednego z najważniejszych celów życiowych człowieka na drodze do prawdziwego szczęścia, a nie od urodzenia (posiadania) dziecka.
Prawna definicja władzy rodzicielskiej zawarta jest w art. 92, 95 i 96 polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jak stanowi art. 92: „Władza rodzicielska trwa do pełnoletności dziecka”. W aktualnym stanie prawnym władza rodzicielska rozpoczyna się od urodzenia dziecka, a nie od jego poczęcia. W art. 95 kodeksu postanowiono: „Władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania”. Natomiast zgodnie z art. 96: „Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień”. Jak wynika z tych przepisów prawa rodzinnego, matka i ojciec mają obowiązek prawny, ale także prawo do wychowania swojego dziecka. To ich uprawnienie określone jest w art. 48 konstytucji:
„Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”.
Zarówno pojęcia „świadome rodzicielstwo”, jak i „władza rodzicielska” zakładają, że aby osiągnąć cele w nich wskazane, trzeba być dobrym rodzicem, ojcem i matką.
Skupmy się najpierw na pojęciu świadome rodzicielstwo, mającym przynieść szczęście dziecku/dzieciom, jak i samym rodzicom.
Czego zatem konkretnie uczyć dziecko w ramach wychowania do świadomego rodzicielstwa oraz na czym takie wychowanie polega?
Najkrótsza odpowiedź na to pytanie znajduje się w przedstawionej na początku tego rozdziału definicji świadomego rodzicielstwa i przepisów prawa rodzinnego regulujących władzę rodzicielską. Zawiera się ona w stwierdzeniach, aby uczyć dziecko:
– kiedy jako dorosły człowiek może świadomie spłodzić dziecko i co to znaczy być matką i ojcem,
– na czym polegają obowiązki, prawa i odpowiedzialność rodziców w ramach ich władzy rodzicielskiej,
– jak zapewnić własnemu dziecku prawidłowy rozwój, opiekę i bezpieczeństwo, kiedy będzie rodzicem, matką lub ojcem,
– jak w dojrzałej przyszłości wychować i wykształcić własne dziecko.
Znacznie szerzej opisuję zadania małżonków-rodziców w odrębnych rozdziałach o miłości, małżeństwie i rodzinie, a także w tym rozdziale.
Czy polscy rodzice są dostatecznie przygotowani do wychowywania dzieci do świadomego rodzicielstwa?
Na tak ogólnie postawione pytanie nie jestem w stanie udzielić jednoznacznej, autorytatywnej odpowiedzi. Mogę jedynie zająć stanowisko na podstawie wieloletniego doświadczenia prawniczego wynikającego z prowadzonych spraw.
Mimo dość powszechnych głosów, że rodzice nie są przygotowani do wychowania dzieci do świadomego rodzicielstwa, macierzyństwa i ojcostwa, to my, starsi doświadczeniem prawnicy, dostrzegamy znaczną poprawę w tym zakresie. Wynika to z faktu, że wraz z postępem cywilizacyjnym, wzrostem poziomu wykształcenia równolegle rośnie świadomość społeczna.
Jednak ta ogólna teza nie zawsze przekłada się na wyraźny wzrost wiedzy rodziców i ich umiejętności wychowawczych w zakresie świadomego rodzicielstwa. Nadal praktycznie zdają się na szkołę, sądząc, że ta wyręczy ich w zakresie edukacji dzieci o świadomym rodzicielstwie. Oczywiście absolutnie nie zwalnia to ich z odpowiedzialności za wychowanie swoich dzieci także w tej dziedzinie, czyli nauczenia dziecka, jak ma w przyszłości wychowywać swoje dziecko.
Niemniej w pełni rozumiem powody, jakimi kierują się rodzice, starając się przerzucić ciężar obowiązków wychowawczych na nauczycieli. Realia życiowe, pogoń za podstawowymi potrzebami do dobrej egzystencji w konsekwencji powodują brak czasu na staranne, wymagające poświęcenia wychowanie dzieci.
W gruncie rzeczy popieram myślenie i tendencje rodziców, aby to szkoła w większym zakresie przejęła na siebie obowiązki wychowania w dziedzinie świadomego rodzicielstwa, ale głównie pod kątem przekazywania optymalnej wiedzy. Co więcej, uważam, że aktualnie w polskim systemie oświatowym już stworzono podstawy programowe i wyodrębniono przedmiot nauczania o ogólnie adekwatnej nazwie wychowanie do życia w rodzinie.
Gdyby podstawę programu nauczania tego przedmiotu rozbudowano o dziedzinę edukacji seksualnej, dodając dostosowane do warunków polskich standardy europejskie, sądzę, że kwestię programu nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie można by uznać za optymalną. Natomiast w pełni popieram apele pedagogów żądających odgórnego, ustawowego uregulowania sposobu i wymiaru godzin nauczania tego przedmiotu. Nie mam żadnych wątpliwości, że konieczne jest:
– nadanie temu przedmiotowi obowiązkowego charakteru,
– określenie liczby godzin nauczania stosownie do rzeczywistych potrzeb,
– odpowiednie przygotowanie kadry pedagogicznej.
Tyle, krótko o świadomym rodzicielstwie i szczęściu zz niego płynącym. Czas teraz na rozróżnienie i wyjaśnienie co „daje” rodzicom „władza rodzicielska”?
Jak wspomniałem wyżej władza rodzicielska to instytucja prawna dająca rodzicom prawa do dziecka w okresie jego niepełnoletności, ale i nakładają na nich obowiązki. I te obowiązki prawne siłą rzeczy muszą rodzić odpowiedzialność.
Jakie sankcje mogą ponosić rodzice za skutki złego wychowania dziecka?
Jako prawnik muszę podzielić konsekwencje złego wychowywania dziecka na trzy rodzaje odpowiedzialności rodziców za skutki prawne:
– karną,
– cywilną odszkodowawczą,
– cywilną rodzicielską, na podstawie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Z kolei jako obywatel i rodzic muszę także dodać inny rodzaj odpowiedzialności, czyli odpowiedzialność moralną połączoną z poczuciem wstydu za błędy wychowawcze dziecka. W Polsce odpowiedzialność karna rodziców (i nie tylko rodziców, a także innych osób) uregulowana jest w kodeksie karnym, przede wszystkim w rozdziale zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece”, w artykułach 206 do 211a. Między innymi stanowią one sankcje karne za przestępstwa nad małoletnimi, poczynając od grzywny, przez karę ograniczenia wolności, do najwyższej – pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 12 lat. W szczególności chodzi o takie przestępstwa nad małoletnimi, jak:
– znęcanie się fizyczne lub psychiczne (art. 207 kk), ( tu także stosowanie kar cielesnych);
– rozpijanie małoletniego (art. 208 kk),
– uchylanie się (rodzica) od obowiązku opieki przez niełożenie środków na utrzymanie i zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych (art. 209 kk),
– porzucenie małoletniego mimo obowiązku troszczenia się o niego (art. 210 kk).
Kodeks karny normuje również sankcje za inne przestępstwa, które niestety popełniają rodzice wobec dziecka, chociaż są to raczej rzadkie przypadki. Są to przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, takie jak:
– obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszczanie się wobec małoletniej osoby innej czynności seksualnej, zwane pedofilią (art. 200 § 1 kk),
– prezentowanie małoletniemu poniżej lat 15 treści pornograficznych, udostępnianie mu przedmiotów mających taki charakter lub rozpowszechnianie treści pornograficznych, umożliwiając małoletniemu zapoznanie się z nimi (art. 200 § 3 kk),
– prezentowanie małoletniemu poniżej lat 15 wykonania czynności seksualnej (art. 200 § 4 kk),
– rozpowszechnianie, produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie lub przechowywanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego (art. 202 § 3 do 5 kk).
Jak kształtuje się odpowiedzialność cywilna rodzica za szkody wyrządzone przez dziecko?
Jest to odpowiedzialność odszkodowawcza rodziców za czyny niedozwolone spowodowane przez dziecko podlegające opiece i władzy rodzicielskiej. W szczególności art. 426 kodeksu cywilnego stanowi: „Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę”. Natomiast art. 427 kodeksu cywilnego stwierdza, że „kto z mocy ustawy lub umowy [w tym przypadku chodzi o kodeks rodzinny i opiekuńczy – przyp. aut.] jest zobowiązany do nadzoru nad osobą małoletnią, której winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę małoletnią”.
W ten sposób prawo cywilne przerzuca odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez dziecko na rodziców. Czyni to z tej racji, że to rodzice odpowiadają za błędy wychowawcze i wynikające z nich skutki w postaci odszkodowania za wyrządzone szkody materialne i inne.
Jak wygląda odpowiedzialność moralna rodziców za dziecko i jego wychowanie?
Moralna odpowiedzialność, w odróżnieniu od karnej lub cywilnej, to ponoszenie konsekwencji w postaci społecznego potępienia za naruszenie jakichś wartości, norm etycznych, zasad postępowania osobistych, grupowych, środowiskowych lub społecznych. Najogólniej można określić, że to społeczne potępienie w różnych formach dotyka tego, kto coś czyni, działa, postępuje w sposób nieakceptowany przez otoczenie najbliższe oraz w danej społeczności. W naszym przypadku tym nagannym moralnie postępowaniem jest złe wychowywanie dziecka, a następnie dalsze jego skutki przechodzące na rodzica.
Sankcje w postaci potępienia z tytułu odpowiedzialności moralnej za złe wychowanie dziecka mogą być rozmaite, w zależności od sposobu ich wyrażania przez osoby oceniające, na przykład: zawstydzanie, odwracanie się, izolowanie, zrywanie kontaktów i wiele innych właściwych danemu środowisku. W zależności od stopnia poczucia winy i rodzaju sankcji społecznej rodzic odpowiedzialny za złe wychowanie może odczuwać wewnętrzne skutki natury psychicznej: przykrość, wstyd, smutek, żal, stres, a nawet stany depresyjne. Praktyczny wniosek jest oczywisty: odpowiedzialność moralna czasem może być bardziej i dłużej dokuczliwa oraz odczuwalna niż sankcja karna czy cywilna odszkodowawcza.
Reasumując, to rodzice ponoszą wyłączną odpowiedzialność karną, cywilną oraz moralną za prawidłową opiekę, w tym zdrowotną, za ich bezpieczeństwo, wychowanie, wykształcenie, za przygotowanie dziecka do dorosłego życia. To przede wszystkim oni odpowiadają za zbudowanie fundamentów szczęścia w okresie wychowania dziecka, na których już jako dorosły człowiek będzie budował swój dom, a wraz z nim prawdziwe szczęście. To między innymi na tym polega „władza rodzicielska” nad dzieckiem.